Każdy człowiek z chwilą przyjścia na świat, zyskuje tzw. zdolność prawną, tj. zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w prawie cywilnym. Z czasem (tj. po ukończeniu 18 roku życia) nabywamy również zdolność do czynności prawnych, czyli możemy skutecznie przyjąć i złożyć oświadczenie woli, które to wywoła skutek prawny. Przyjmuje się, że osoba pełnoletnia jest na tyle dojrzała, że podejmowane przez nią czynności prawnej są świadome i odpowiedzialne. Natomiast, co w przypadku gdy osoba fizyczna na skutek różnego rodzaju zaburzeń, niepełnosprawności czy uzależnień nie jest zdolna do podejmowania rozsądnych decyzji, które wywołują określony skutek prawny? Czy można ustrzec takie osoby przed negatywnymi konsekwencjami prawnymi? Otóż tak, bowiem polski ustawodawca przewidział tzw. instytucję ubezwłasnowolnienia.

Czy jest ubezwłasnowolnienie? Ubezwłasnowolnienie to częściowe lub całkowite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. Znaczne ograniczenie prawa do kierowania swoimi sprawami (np. dokonywania czynności prawnych takich jak zawieranie umów) służy jako ochrona dla osób niezdolnych do właściwego dbania o swoje dobro wskutek np. zaburzenia psychicznego, uzależnienia od alkoholu, innych substancji psychoaktywnych, czy niepełnosprawności intelektualnej. Ze względu na sytuację oraz wiek osoby wyróżniamy ubezwłasnowolnienie częściowe i całkowite.

Ubezwłasnowolnienie częściowe. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest jedynie pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Ubezwłasnowolnienie całkowite. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Zgodnie z przepisami prawa dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Opiekunem powinien zostać ustanowiony w pierwszej kolejności małżonek, a jeżeli nie jest to możliwe – rodzic ubezwłasnowolnionego. Zasadą jest, że czynność prawna dokonana przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie jest nieważna (chyba że chodzi o drobne bieżące sprawy życia codziennego, jak np. wizyta u fryzjera, zakupy spożywcze). W imieniu osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie czynności prawnych dokonuje jej opiekun.

Gdzie należy złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie oraz kto jest uprawniony do złożenia takiego wniosku? Krąg osób, które są uprawnione do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie to: małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy oraz prokurator. Osoba fizyczna może sama zgłosić wniosek o ubezwłasnowolnienie siebie. Wniosek o ubezwłasnowolnienie należy złożyć do sądu okręgowego właściwego dla miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której ma on dotyczyć. Osobę, której dotyczy wniosek, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Orzeczenie w sprawie o ubezwłasnowolnienie może zapaść wyłącznie po przeprowadzeniu rozprawy przez sąd. W postanowieniu kończącym postępowanie sąd orzeknie, czy będzie ono częściowe, czy całkowite.

Jeżeli stan zdrowia ubezwłasnowolnionego ulegnie poprawie sąd może zmienić postanowienie, orzec zamiast ubezwłasnowolnienia całkowitego ubezwłasnowolnienie częściowe. Natomiast jeżeli stan zdrowia osoby ubezwłasnowolnionej ulegnie pogorszeniu, sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na ubezwłasnowolnienie całkowite. Jeśli stan zdrowia osoby ubezwłasnowolnionej poprawi się na tyle, że nie będzie podstaw do utrzymywania ubezwłasnowolnienia, sąd może uchylić postanowienie o ubezwłasnowolnieniu, dlatego sąd nie może orzec ubezwłasnowolnienia na czas określony. W tym przypadku sąd może działać również z urzędu.

Ubezwłasnowolnienie jest najdalej idącym ograniczeniem sfery wolności prawnej jednostki. Jednakże sąd ustanawia je wyłącznie wtedy, gdy jest to niezbędne. Takie rozwiązanie może okazać się jedynym właściwym, gdy osoba sama nie jest w stanie prowadzić swoich spraw w sposób efektywny i rozsądny. Osoba, która zgłosiła wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie podlega grzywnie do 3000 zł. Świadczy to o tym, że prawodawca z dużą ostrożnością podchodzi do tego rodzaju spraw, nie chcąc narażać osób na zbędne przykrości i trudności związane z tym postępowaniem.